Derzler, Derz Dolgu Malzemeleri ve Derzlerin Uygulanması

1. Derzlerin Nedenleri ve Çeşitleri

Betonarmenin yapıyı tek bir parça olarak inşa edilmeyi sağlaması çeşitli bakımlardan yararlıdır. Ancak  yapının boyutları büyüyünce, bağlantılara etkiyen olaylar önem kazanınca, hesaplarda genellikle göz önüne alınmayan ikinci derecedeki gerilmeler tehlike yaratacak değerlere çıkabilir. Zorunlu durumlarda rötre, sıcaklık değişmesi, temelde farklı oturmalar gibi etkenleri e hesaba katarak boyutlandırma yapılabilir. Daha iyisi ve çok uygulananı bu etkileri karşılamak yerine onların küçük kalmasını, ortaya çıkmamasını sağlayacak tedbirleri almak, yapının taşıyıcı sistemini buna göre düzenlemektir. Bu da yapıyı derzlerle parçalara ayırmak, uygun yerlerde sürekliliği, bağlantıyı kesmekle önemli ölçüde gerçekleşebilir.

Yapının çeşitli bölümlerinin birbirinden bağımsız hareket etmesine imkan veren bu kesimlere genellikle hareket derzi yada ayırma derzi  adları verilir. Bunun yanında derzlerin yapılmalarını gerektiren nedenlere göre adlandırıldıkları da görülmektedir. Fakat derz düzenlenince, önemlisi hangisi olursa olsun, çeşitli görevleri yapabileceğinden  genel anlamdaki adıyla anılması daha uygun olur.

Çeşitli derzler nedenleriyle birlikte aşağıdaki gibi sıralanabilir:

(a) Genleşme Derzleri (Dilatasyon derzleri) : Betonarme yapıda rötre, sünme, sıcaklık değişmesi, yüzünden meydana gelen boy değişiklikleri etkisini azaltmak için plandaki boyutlarını sınırlı tutmak amacıyla yapı genleşme derzleriyle bloklara ayrılır. Bu derzlerle yangınlarda meydana gelen büyük sıcaklık etkisiyle yapıların fazla zarar görmesi de önlenmiş olur.

(b) Oturma Derzleri : Temel  zemini özelliklerinin veya yapı yüklerinin bütün alanda düzgün olmayışı yüzünden meydana gelecek farklı oturmaların ve dönmelerin yapıya zarar vermesini önlemek için yapılan derzlerdir. Çeşitli özellikteki zeminler üzerine inşa edilen yapı bölümleri veya yan yana gelmiş, farklı karakterde, çeşitli biçimde yüklü yapı bölümleri oturma derzleriyle birbirinden ayrılır.

(c) Konstrüktif Derzler : Statik hareketli yükler ve dinamik kuvvetlerden meydana gelecek deformasyonların engellenmesini önlemek, titreşimlerin bölgesel kalmasını sağlamak amacıyla yapılan derzlerdir.

(d) Deprem Derzleri : Yapıya deprem etkisiyle kendi içinde az zararlı titreşim yapabilecek bölümlere ayıran derzlerdir.

Bir de bunlar dışında kalan iş derzleri vardır. Çeşitli nedenlerle beton sürekli olarak dökülmeyince ara verildiğinde ortaya çıkan bu derzler geçici olup, betonun ek yerlerini meydana getirirler ve burada sözü edilen hareket derzlerinden ayrı olarak incelenmektedir.

2. Derzlerin Yerleri ve Birbirinden Uzaklıkları

Derzler hangi nedenle yapılırsa yapılsın, birkaç görevi birden yerine getirebilir. Bu görüşle derz yerlerinin tespiti için izlenecek yol şöyle özetlenebilir.

Yapı plandaki belli boyutları belli sınırlar içinde kalan bölümlere ayrılır. Bu sınırlar yapının sıcaklık değişmelerine açık olup olmadığına, özellikle temel üstündeki kolonların narinliğine, yapı içinde yatay boy değişmelerini engelleyecek merdiven, asansör perdeleri gibi rijit elemanların bu bölümün ortasına veya kenarına geldiğine, iklim şartlarına göre değişik değerler alır. Eğer temel zemini şartları yada yükler değişikse bu ayırma temelde  de devam eder. Temel şartları yüzünden yapılan ayırmalar bölümlerin boyları düşünülmeden bu şartların gerektirdiği yerlerde olur ve blok boyları genleşme bakımından gereken sınırları aşarsa arada başka derzler de düzenlenir.

Derzler konstrüktif ve ekonomik zorluklar çıkarıldıklarından bunların gerektiği kadar çok, fakat mümkün olduğu kadar az sayıda düzenlenmesine çalışılmalıdır. Önemli olan bir noktada derzlerin projenin hangi safhasında belirtileceğidir. Çoğu zaman yapıldığı gibi ilk etüdlerde derzleri düşünmemek  sonradan derzin bir salonun ortasına gelmesi, merdiven, asansör gibi rijit elemanlarla çevrili bölümlerin kenarda kalması, pahalı ve çirkin çözümlere başvurulması  ve benzeri durumlara yol açarak yeniden ilk etüdlere  dönülmesini gerektirebilir. Bu bakımdan derz yerleri  projelerde elden geldiği kadar erken planlanmalı, derzler de öteki yapı elemanları gibi göz önüne alınmalıdır.

Dilatasyon aralıkları için şartnamelerde farklı tesirler için ayrı ayrı  standart tablolar yapılmıştır veya direk formüllerle dilatasyon aralıkları çıkartılmıştır. Aşağıdaki örnekte sıcaklık değişmeleri, yangın tehlikesi gibi tesirlerin beklendiği yapılarda dilatasyon aralıkları verilmiştir ve bu değerleri aşılmamalıdır. Bu değerlerin aşılması halinde meydana gelecek ilave tesirlerin karşılanabildiği  hesapla gösterilmektedir. Tek katlı binalarda kolonların rijitlikleri

a = h² / s katsayısı ile tarif edilir. Burada ;

h : Kolon yüksekliği   (m)
s :  Dilatasyon doğrultusundaki kolon genişliği (m)dir. a < 90 olması halinde ilave tesirlerin tahkiki yapılmalıdır. Aşağıdaki tabloda bazi konstrüksiyonların dilatasyon aralıkları “ısı izolasyonu” yapılması veya yapılmaması halinde verilmiştir. Bu tip izolasyonların ısı katsayısı  en az 1/l ³ 0,50 m²hgrd/cal olmalıdır. Daha küçük ısı katsayılı izolasyonların kullanılması halinde, dilatasyon aralıkları, 1/l  ile orantılı olarak azaltılmalıdır. Kostrüktüf sebeplerle bu genişlikler 2,5-3 cm den küçük yapılmamalıdır.

DERZLERDE KULLANILAN GEÇİRİMSİZLİK-DOLGU MALZEMELERİ VE UYGULAMA İLKELERİ :

1.Derz (geçirimsizlik ve dolgu )malzemeleri:

Günümüzde prefabrikasyonun hızla yayıldığı ülkemizde prefabrike büyük boy beton cephe panelleri arasındaki derzlerin yapımı, montaja dayalı her türlü üretimde olduğu gibi, en kritik işlemlerden birini oluşturmaktadır. Çünkü bu derzler, strüktürel bağlantı ve devamlılığı sağlamanın yanı sıra, panellerin boyutsal, şekilsel hataları ve hareketlerine rağmen iyi bir hava, yağmur, ısı, nem, toz ve gürültü yalıtma özelliğini göstermek ve bu niteliğini binanın ömrü boyunca koruyabilmek zorundadır. 0 nedenle; büyük boy iki beton cephe paneli arasındaki derzi kapatarak, sızdırmazlığı sağlamak üzere geçirimi engelleyici malzemeler (sealant) kullanılmaktadır. Ayrıca derzlerde; derz geçirimsizlik (sızdırmazlık) malzemesinin derz içindeki derinliğini sınırlaması, arka yüzünü şekillendirmesi ve destekleyici yatak görevi görmesi için derz dolgu fitilleri (backup material) kullanılmaktadır.  Derz malzemeleri çeşitli etkenler karşısında hareket edip çalışmaktadırlar. Genelde etken unsurlar, sıcaklık farklılıkları nedeniyle malzemenin çeşitli derecelerde genleşmeleri veya büzülmeleri, nemin etkisiyle şişmeleri ve kurumayla büzülmeleridir. Bunların yanı sıra rüzgar, yer sarsıntıları, ağır yük gibi mekanik etkenler de malzemelerin deformasyonuna neden olabilmektedirler. Derzlerde; derz yeri, genişliği, derinliği ve iklim koşullarına uygun malzeme kullanılmaması, uygulamaya yeterince özen gösterilmemesi, deformasyonların gerçek değerlerine yakın olarak değerlendirilememesi gibi nedenlerle, derz malzemelerinin bir yüzeyden ayrılması halinde (adezyon-yapişma bozukluğu), malzemenin kendi içindeki uzaması ve sıkışması sonunda kopması (kohezyon bozukluğu) ile derz geçirgenlik kazanır. Ayrılma ve kopmanın tam olmaması halinde bile oluşacak hava hareketi veya hava hareketlerine imkan veren bir malzeme kullanılması durumunda, kullanılan yalıtımın niteliği bozulacak, derz arkasına su geçişi hızlanacak ve ısı transferlerine izin vererek, zamanla yoğuşma meydana gelebilecektir. Dolayısıyla bu bölgedeki hafif bir nemlenme ile havadaki toz ve uçuşan parçacıkları daha fazla toplayacak ve çevresine göre daha kirli yüzeyler oluşturacaktır. Derz malzemelerinin kendilerinden beklenen performansı gösterebilmeleri için TS 815 ve DIN 4108 e göre su özelliklere sahip olmaları beklenmektedir.

Derz malzemeleri;

• Derzin geçirimsizliğini sağlamalıdır.
• Derzdeki hareketlere ve hareketin hızına uyumlu bir biçimde şekil değiştirmelidir.
• Çeşitli deformasyonlara maruz kaldığında ilk şekline ve ilk özelliklerine yeterli derecede dönebilmelidir.(Bu olgu malzemenin elastik özellikleri ile ilgilidir.)
• Yüksek adezyon özelliğine sahip olmalı , büyük gerilmelere maruz bölgelerde veya köselerde sıyrılma veya adezyon kaybı olmamalıdır.
• Malzeme içinde kopma veya ayrılma olmamalı, başka bir ifade ile malzeme moleküllerini bir arada tutan kohezyon kuvvetleri yenilmemelidir. Yüksek çalışma sıcaklığında malzemenin yumuşaması halinde, özelliklerinde kabul edilemez değişiklikler olmamalıdır.
• Düşük sıcaklıklarda sertleştiğinde kırılma olmamalı ve özelliklerinde kabul edilemez değişiklikler olmamalıdır.
• Belirli bir sıcaklık aralığında ve belli bir süre içinde yaslanma, hava etkileri veya beklenen diğer çevre koşullarından etkilenmemelidir.

Bu temel istemlerin dışında özel çalışma koşullarına göre yabancı madde girişine, aşınmaya, çentiklenmeye, yangına ve kimyasal maddelere dayanıklılık da beklenebilir. Bu tür malzemeler kullanılmadan önce belirli bir süre bozulmadan saklanabilmeli, betona ve kullanıcıya zararlı olacak maddelerden arındırılmış olmalıdır. Kullanım kolaylığı, ise bir diğer tercih nedenini oluşturmaktadır.

Derz sızdırmazlık malzemelerinin derinliği; eğer üretici firma tarafından bildirilmemiş ise genel ilke olarak, elastik, elasto-plastik ve bir ölçüye kadar plasto-elastik malzemeler için derz genişliğinin yarısı olarak tasarlanır. YAE teknik şartnamesinde ise; 10 mm’ye kadar genişlikteki derzlerin doldurma derinliğinin genişliğine eşit olması, 10 mm’den geniş derzlerde ise yaklaşık olarak; 15 mm genişlik için; derinliğin 10 mm, 20 mm genişlik için; 12 mm, 30 mm genişlik için; 15 mm, 50 mm genişlik için ise 20 mm olması hükmü getirilmiştir.

DIN 18540’da belirlenen panel uzunluğuna göre derz malzemelerinin genislik ve derinlik oranları ise Tablo 1’de verilmiştir.

Tablo 1

Derz malzemeleri, yapım biçimine göre iki temel gruba ayrılmaktadır. Bunlar yerinde dökümlü ve ön yapımlı (hazır) malzemelerdir. Yerinde dökümlü derz malzemeleri, sıvı veya yarı sıvı durumunda uygulanır. Hazır derz malzemeleri ise, göreceği işleve uygun olarak daha önceden üretildiği fabrikada şekillendirilir.Beton paneller arasında oluşacak derzlerde kullanılabilecek malzemeler niteliklerine göre sınıflandırılabilir.

1.1. Beton ve harçlar

Bu gruba giren malzemeler, esneklik kabiliyetinin olmaması ve düşük aderans yeteneği gibi çeşitli etkenlerle adezyon ve kohezyon bozukluğu gösterebileceğinden, hava ve yağmur sızdırmazlığı beklenen prefabrike büyük boy beton paneller arasındaki derzlerde, uygulanmamalıdır. Bununla birlikte, beton ve harcın düzgün olmayan yüzeylere sahip olmasından ötürü, derzlerden suyun hızla akısına mani olacak, panellerle aynı seviyede tasarlanması halinde ise, yukarıda sayılan nedenlerle zamanla oluşacak çatlaklardan ötürü dışa dökülerek, yağmur ve derzden sızıntısına izin verecektir. O nedenle, beton ve harç dolguların prefabrike büyük boy betort paneller arasındaki derzlerde kullanımı uygun değildir. Ancak özel katkılarla modifiye edilmiş harçlar, küçük boy beton panellerin birleşim yerlerinde kullanılabilir.

1.2. Macunlar

Uzayıp kısalarak hareketlere bir dereceye kadar karşı koyabilen ve çok değişik tipleri olan macunlar, elastik, elasto-plastik ve plastik olmak üzere 4 gruba ayrılabilirler.

1.2.1. Plastik ve plasto-elastik macunlar (mastikler)

Plastik derz malzemesi tamamen plastik deformasyona sahip olup, aldığı hali, herhangi bir dış etki olmadığı sürece korur. Örneğin yağ esaslı malzemeler (mastikler) bu niteliğe sahiptir. Diğer derz malzemelerine oranla daha ucuz olan mastikler, derz kenarına yapışıp derz içinde oluşacak % ±3 oranındaki hareketleri karşılarlar . Bir derz malzemesi olarak mastik, zamanla dış hava (özellikle güneş ışığı) etkisiyle sertleşip, plastikliğini dolayısıyla da akıcılığını kaybetmesinden ötürü, sadece çok küçük derz hareketlerinin (% ±3) beklendiği yerlerde kullanılmalı, açıkta kalan yüzeylerin minimum olmasına dikkat edilmeli ve derz yüzeyinden mümkün olduğu kadar içeriye yerleştirilmelidir.

Derzlerde; plastik kıvamlı macunlara istenilen derinliği sağlamak için, derz dolgu fitili olarak sıkıştırılabilir, daire kesitli bir köpükplastik fitil kullanılmalıdır. Böylece mastik dolgunun arkası beslenmiş olacağından, derze konulurken gerekli basınç sağlanarak yan yüzeylere iyi bir şekilde yapışması sağlanır. Bunlara ilave olarak, uygulama sırasında mastiğin üçlü yüzeye yapışması durumunda derz malzemesinde oluşacak adezyon bozukluklarının önlenmesi açısından kaçınılmalıdır. O nedenle, derz sızdırmazlık malzemesi ile dolgu fitili arasına, yapışma önleyici (bağ kırıcı) malzemeler konulmalıdır. Genellikle film şeridi biçiminde ve Polietilen (PE) esaslı bu malzemeler, derzin arka tarafını tamamen kaplamalı ve diğer yüzeylere yayılmasına izin vermemelidir.

Kullanılacak derz dolgu fitilinin derz sızdırmazlık malzemesine yapısma sağlamayan türünün seçilmesi halinde ise bu malzeme, aynı zamanda bağ kırıcılık görevini de üstleneceğinden, hem malzeme hem de zamandan tasarruf sağlanabilecektir. Bu amaçla kullanılan en yaygın malzeme ise Polietilen (PE) fitilleridir. Mastik dolgunun kesit alanının çok büyük tutulması halinde, derzden dışarı akabilir. Bu nedenle, maksimum derz genişliği 25 mm’yi geçmemelidir.

1.2.2. Elastik ve elasto-plastik macunlar

Bir ve iki bileşenli tipleri olan elastik macunlar, derz yüzeylerine yapısıp, elastik olma özellikleri ile derzde meydana gelen hareketlere karsı koyarlar. Elastik macunlar, derze yerleştirilmeden önce derz yüzeyleri toz ve yağlardan temizlenmeli, yapışma yüzeyleri primer (ilk kat) ile astarlanmalıdır. Tıpkı plastik macunlarda olduğu gibi seçilen malzemeye uygun derz geometrisini (genişlik/derinlik) sağlamak için, derze önce, sıkışabilir köpük-plastik derz dolgu fitili yerleştirmek gerekecektir.20 mm ve daha geniş derzlerde, uygulama üç aşamada, önce bir yüze, sonra diğer yüze ve en son ortaya olmak üzere gerçekleştirilmelidir. Ancak bu işlem, malzeme yüzeyinde bir kurumaya ve film tabakası teşkiline imkan vermeyecek kadar kısa sürede beklemeden yapılmalıdır. Polisülfid, Poliüretan ve Silikon gibi elastik ve elasto-plastik macunlar, bu grubun, derz sızdırmazlık malzemesi olarak uygulamada kullanılan örneklerdir . Bir ve iki bileşenli olan ancak genellikle iki bileşenlisi kullanılan Polisülfid, Poliüretan gibi yüksek performanslı elastik macunlar; kimyasal reaksiyon sonucu kür olarak sıvıdan katıya değişmesi nedeniyle kimyasal kürlü termoset olarak da anılırlar. Bu grup malzemeler, hava etkilerine dayanıklılık, yüksek-düşük sıcaklıklarda esneklik ve bükülebilirlik, pek çok kimyasal maddelere dayanım gibi özellikleri nedeniyle, derz sızdırmazlık malzemesi olarak çok geniş çerçevede kullanılırlar. Bunlardan poliüretan, aşınmaya ve delinmeye karsı oldukça iyi dayanıklılık gösterir. Silikon esaslı derz malzemeleri ise, diğer yerinde dökümlü malzemelere göre daha geniş sıcaklık aralığında esnek kalır. Burada dikkat edilecek nokta; bitüm esaslı veya uçucu bileşenler içeren derz dolgu fitillerinin, elastik macunlar, kimyasal kürlü termoset derz malzemeleri ile (bu tür malzemelerin birbiri ile uyumsuzluğu nedeniyle) beraber kullanılmaması gereğidir.

1.3. Fitiller

Fitiller; göreceği işleve uygun olarak üretimi sırasında şekillendirilen, ön yapımlı (hazır) derz malzemeleridir. Derz içinde sızdırmazlık ve dolgu görevini üstlenebilen bu malzemeler, sıkıştırılabilir ve bant olmak üzere iki gruba ayrılabilirler.

1.3.1. Sıkıştırılabilir fitiller

Bu gruba giren malzemelerin sızdırmazlık malzemesi olarak kullanılabilmesi için, kullanılan malzemenin cinsine göre değişmekle ve üretici firmaca önerilen orana uyulmakla birlikte, derz içindeki boyutunun yaklaşık 1/4’ü kadar sıkıştırılması halinde ancak geçirimsizliği (su, hava) sağlayabilmektedirler.

Mastik (sentetik kauçuk-bitüm karışımdan yapılan fitiller) ve elastik fitiller (genleştirilmiş butil kauçuk, Neopren) olarak iki grupta incelenebilecek olan bu fitillerin, sıkıştırılma oranlarının belli değerleri asmaması gerekmektedir. Fazla sıkıştırılmaları halinde ise, kalıcı deformasyona uğrayarak, esnekliklerinden bir miktar kaybedip, panelin büzülmesi sonucunda meydana gelen derz genişlemesi durumunda, tekrar eski hallerine dönemeyerek sızdırmazlığı sağlayamazlar. Genellikle yatay ve düşey derzlerde hava engeli olarak kullanılan bu malzemenin sızdırmazlığı sağlamadaki başarısı, seçilen malzemenin performansının yanı sıra, sıkıştırılma oranlarına, uygulamadaki isçilik ve kalite kontrol mekanizmasının düzgün işleyişine bağlı olduğu ise yadsınamayacak bir gerçektir. Bunlara ilave olarak; yağmur ve hava sızdırmazlığı görevi gibi her iki fonksiyonu da yerine getirmesi beklenen (sert iklim koşullarında yatay ve düşey derzlerde hava engeli olarak kullanılan) sıkıştırılabilir fitillerin, kendisinden bekleneni yerine getirebilmeleri için, mutlaka kapalı gözenekli malzemelerden seçilmiş olmaları gerekmektedir. Ayrıca, derz sızdırmazlık malzemeleri olarak kullanılan macunların derz içindeki derinliğini sınırlayan, arka yüzünü şekillendiren ve destekleyici yatak vazifesi gören sıkıştırılabilir derz dolgu fitili olarak ise genellikle, bağ kırıcılık özelliğini de üzerinde taşıyan Polietilen fitiller kullanılmaktadır.

1.3.2. Bant fitiller (contalar) Plastik veya paslanmaz metalden yapılan bant fitiller (contalar)

Genellikle düşey derzlerde yağmur ve hava engeli olarak kullanılırlar. Bant fitiller genellikle güneş ışığının zararlı etkilerine karsı dayanıklı neopren, EPDM, PVC ve metal türü malzemelerden oluşturulurlar. Neopren ve PVC’den yapılan bant fitiller yüksek bükülme dirençleri, elastikiyet, kimyasallara, suya dayanıklılığı ve gürültü çıkartmaması gibi özelliklerinden ötürü metal bant fitillerine tercih edilirler. BS 6093 ve TS 3078’de “PVC, plastik su tutucu conta”, TS 2810’da ise “lastik su tutucu contalar”in fiziksel özellikleri ve kullanılacağı derz boyutlarına göre en kesit uzunluklarının tayini için gerekli formüllere yer verilmiştir. Sıcaklık farklarının büyük ve çeşitli nedenlerle hareket miktarının fazla beklendiği derzlerde ise contalara, mukavemeti artırmak amacıyla omega veya kırlangıç kuyruğu formu verilerek hareketlerin sızdırmazlık malzemesi üzerindeki olumsuz etkisi önlenebilmektedir .

1.4. İnka şirketinin hazırladığı derz çeşitleri

1.4.1. İnka-D1

İnka-D1, bitüm kauçuk esaslı, solventsiz, sıcak uygulanan elasto-plastik bir derz macunudur.

Kullanım Alanları ; İnka-D1 genellikle,
– Su depoları, Havuz ve yüzme havuzları, Sulama kanalları ve kanaletler,  Tünel ve kanaletler, İstinat duvarları, Bodrumlar, Trafiğe açık olmayan beton alanlarda kullanılır. Siyah renkli macundur. Yoğunluğu 1.40 kg./lt. (20C’de) dir. Kapalı ambalajda 1 yıl depolanabilir. Uygulaması şu şekilde yapılır;  Derz kuru ve temiz olmalıdır. Derz kenarları tel fırça, spiral veya kumlama ile temizlenmelidir. Derz boşluğuna basınçlı hava tutulması tavsiye edilir. İNKA-D1, benmaride yumuşatılır. Böylece macunun direkt ateşe maruz kalmaması ve bozulmaması temin edilir. Bu işlem normal olarak bir saat sürer. İNKA-D1 yumuşayarak spatula ile uygulanacak kıvama gelir. İNKA-D1 uygulamasından önce derz yanaklarına astar sürülür ve bir süre kurumaya bırakılır. El ile şerit halinde yoğurulan D1, ince bir spatula yardımıyla önce yanaklara, sonra dibe, takiben de üst yüzeye kuvvetle bastırılarak doldurulur. Derz yüzeyi, ucu balık sırtı sıcak bir demirle hafifçe iç bükey olacak şekilde cilalanır. 4 cm genişliğinde düşey derzde +80C’ye kadar akmaz.

1.4.2. İnka-DJ

İnka-DJ, tüm yatay satıhlarda kullanılabilen, kauçuk esaslı, sıcak uygulamalı bir derz dolgu malzemesidir.

Kullanım Alanları;  Elastik oluşu, su geçirmemesi, jet yakıtı ve benzeri solventlere dayanıklılığı, belli ölçüdeki ısıya (ör: uçak egzost ısısı) dayanımı gibi özellikleri:

– Geniş yüzeyli beton kaplamalarında, Baraj, su kanalı gibi yapılarda, Havaalanı pist ve apron betonlarında, Yapı dilatasyonlarında başarı ile kullanılmasını sağlar.

Teknik özellikleri;  Uygulamada astar kullanılmadan yüzeylere kolayca yapışır, derzleri boşluk bırakmadan genleşerek doldurur. Penetrasyonu 9C’den yukarı bölgeler için 25C’de 150 gr. 5 saniyede 90’dan yüksek değildir.  Çözünürlük jet yakıtı ve bezeri solventlerde %2’yi aşmamaktadır. 75C eğilimli satıhta ve 60C sıcaklıkta 5 saat süre ileakma 2cm’yi geçmemektedir. 9C’de yapılan bond deneyinde örnek bloklardan ayrılmaz ve çatlamaz. Jet yakıtına daldırılarak yapılan bond deneyinde örnek, bloklardan ayrılmamakta ve çatlamamaktadır. Siyah renkli akışkan sıvı haldedir. Yoğunluğu 1.45 kg./lt  dir. Kapalı ambalajda ve serin ortamda 6 ay depolanabilir. ASTM D3581 standardına uygundur. 

Malzeme Hazırlığı;  Uygulama için kaptan kesilerek çıkarılan İNKA-DJ küçük parçalar halinde doğranır.

Uygulama Derzlerin Hazırlanması: Derzler yeterince sağlam, kuru ve tozsuz olmalıdır. Tozdan arındırmak mümkün değilse özel primer uygulaması gereklidir. Eritme İşlemi: Eritme işlemi çift cidarlı, yağ ısıtmalı ve karıştırıcılı, üstten doldurma ve alttan tahliye yerleri olan, ısı göstergeli ve hareketli bir apart ile yapılır. 150-250 kg’lık partiler halinde yapılan eritmede en önemli nokta, imalatı direkt ateşten ve kontrolsüz ısıdan korumaktır. Malzeme eridikçe küçük parçalar ilave edilerek, eritme işlemine karıştırma yardımı ile devam edilir. Eritme sırasında malzeme döküm ısısı olan 110C’nin aşılmamasına dikkat edilmelidir. Döküm Koşulları: Uygulama öncesi ortam son bir kez kontrol edilmeli, hava koşullarının uygun, zeminin kuru, tozsuz ve temiz olması sağlanmalı, gerektiği kadar malzeme eritilmeli ve eridikten sonra kullanılmayıp donan malzeme tekrar eritilerek kullanılmamalıdır. 

1.4.3. İnka-DP

İnka-DP, iki komponentli, tam elastik yatay derzlere soğuk uygulanan bir derz macunudur.

Kullanım Alanları İNKA-DP, kullanım sırasında akışkan bir malzemedir. Bu sebeple yalnız yatay düzlemlerde bulunan derz, aralık ve çatlakların yalıtımında kullanılır.

En geniş kullanımı olan alanlar:
– Garaj döşemeleri ve otoparklar, Havaalanları, apron ve hangarlar, Akaryakıt tesisleri, Fabrika döşemeleri, Teras döşemeleri, Genelde her tür döşeme derzleri, Su ve tasviye tesisleri, Sulu asit ve kostik tankları mahalleri, Prefabrike eleman derzleri

Yoğunluğu 1.40 kg./lt. (20C’de) dir.  Isıdan korunmuş olarak 6 ay depolanabilir.

Uygulama;  İNKA-DP, uygulanmasında aşağıdaki metodauyum sağlaması gerekir. Derz Hazırlığı: Uygulamadan önce derz kuru ve temiz olmalı, kenarları tel fırça, spiral veya kumlama ile temizlenmelidir, derz boşluğuna hava tutulması tavsiye edilir, böylece derzde toz kalmamış olması temin edilir. DP uygulamasından önce derz kenarlarına primer sürülmesi tavsiye edilir. Ancak temiz yüzeylerde ve iyi bir uygulama halinde primere ihtiyaç olmaz. Malzeme Hazırlığı ve Uygulama: İNKA-DP, A ve B olmak üzere iki komponentlidir. Ambalajında, bu iki komponent uygun oranda doze edilmiştir. Kullanılmadan önce B komponenti A kutusuna boşaltılarak yüksek devirli bir karıştırıcı ile karıştırılır. Örneğin matkap motoru ucuna takılmış bir spiral iyi bir karıştırıcıdır. Hazırlanmış olan akıcı kıvamdaki macun, derze ördek ağızlı bir kap vasıtasıyla akıtılır veya emme basma özel tabancası ile derze doldurulur. Macun, düşük viskoziteli olduğu için derzde kendi kendine tesviye olur. Hava ısısının 5C altında olması halinde uygulanmaz.

Dikkat Kür süresi: 240 dakika
Uygulama süresi: 110 dakika
Uygulama ısısı: 5C ile 90C arası

Fiziksel Özellikleri
– Soğuk uygulamalı bir malzemedir. İNKA-DP su geçirmemesi istenilen, yatay derzlere uygulanır.  Akaryakıt, yağ ve kimyasal maddelere, sulu asit ve kostiklere dayanıklıdır.  Betona mükemmel bir aderansla yapışır.  Tam elastiktir, uzun ömürlüdür. Uygulanmış olan macun -40C ile +90C arası ısı ve hava şartlarında özelliğini korur.

1.5. BASE BANT

Hareketli yada sabit derzlerde kullanılabilen, özel yapıştırıcı ile haricen yüzeye tutturulan derz / boşluk kapatma malzemesidir.

Avantajları;

· Boyut seçim rahatlığı ile uygulama kolaylığı,
· Uygulama yerine göre uygun malzeme ile montaj esnekliği,
· Yüksek elastikiyet,
· Uygulama süresinin kısalığı,
· Uzman uygulama bilgisinin gerekmemesi,

Boyutlar;
Değişik genişlik (10,15,20,25,30,35 cM vS.) ve boyda (15- 20 – 30 – 40 mt’ ye kadar tek parça, sonrası sızdırmaz ekli) yerine uygun kalınlıkta (1,1.2 mM vS.) hazırlanabilmektedir.

Uygulama yerine göre seçilen bandın , derzin her iki tarafına sürülen özel yapıştırıcılar ile yerine yapıştırılmasından ibarettir. yapıştırılacak yüzey temiz ve kuru olmalıdır. Uygulama öncesi kağıt bant ile sınırlama yapılması ve firmamıza detay danışılması tavsiye edilir.

2. Derz geçirimsizlik ve dolgu (fitil) malzemeleri uygulama ilkeleri

Yapımın her aşamasında olduğu gibi derzlerin hazırlanmasında da gerekli özen gösterilmeli ve iyi bir isçilik uygulanmalıdır. Seçilen malzemenin uygulanmasında, üretici firma önerileri, TÜBİTAK YAE yalıtım isleri teknik şartnamesinde belirtilen uygulama esaslarına aynen uyulmalıdır.

2.1. Derz yüzeylerinin hazırlanması

Derz yüzeyleri toz ve yağdan temizlenmiş olmalı,. yüzeylerde kopabilecek zayıf parçalar bulunmamalıdır. Beton paneller zımparalanarak, kum püskürtme, mekanik aşındırma ile veya bu yöntemlerin kombinasyonu ile tam olarak temizlenmelidir. Kum püskürtme yöntemi, diğer yöntemlere oranla daha pahalı olmasına karsın, çok iyi sonuç vermektedir. Bu nedenle termoset; kimyasal kürlü, yerinde yapımlı, pahalı derz sızdırmazlık malzemeleri için kullanımı tercih edilmelidir. Yağ gibi kirleticileri ortadan kaldırmak amacıyla kullanılan solventler (asit yıkaması), genellikle olumsuz etki göstererek kirleri betonun gözenekleri içine taşımaktadır. Tozların uzaklaştırılması, genellikle yerinde dökümlü derz sızdırmazlık malzemesinde iyi bir yapışma sağlanması için son derece gereklidir. Son temizlik, fırça ile yapılırsa da yağ sızdırmayan hava kompresörü veya vakumlu temizleyiciler, çok iyi sonuç vermektedirler.

Uygulama; öngörülen sıcaklıkta yapılmalıdır. Uygulamada esas, üretici önerilerine uymaktır. Böyle bir olanak bulunamaz ise 32 °C’den yüksek, 4 °C’den düşük sıcaklıklarda uygulama yapılmamalıdır. istenilen sıcaklıkların altında veya üstünde çalışmak, istenmeyen gerilmelerin doğmasına sebep olur. Yüksek sıcaklıklarda çalışma zamanı azalır, daha düşük sıcaklıklarda ise malzeme sertleşir, donma tehlikesi bile söz konusu olabilir.

Primer öngörüldüğünde ise, genelde derz malzemeleri üreticileri uygun primeri de beraberinde vermektedirler. Primer; fırça veya sprey ile uygulanmaktadır. Primer’in kullanılmasındaki amaç; beton gibi gözenekli yüzeylerle özellikle termoset cinsi kimyasal kürlü maddelerin iyi bir bağ oluşturmasıdır. Fırça ve sprey ile uygulanabilen primer ‘in fırça ile uygulanmasının tercihi halinde, bütün derz yüzeyinde homojen bir film tabakası oluşacak şekilde uygulama yapılmalıdır. Aksı halde fazla malzeme kalarak, yapışma kayıpları oluşabilir. Yatay derzlerde ise sprey uygulaması daha uygun olmaktadır. Primerler genellikle belirli bir kuruma zamanına sahiptir. Derz sızdırmazlık malzemelerinin gerekli kuruma zamanından sonra uygulanmasına özen gösterilmelidir.

2.2. Derz malzemelerinin yerlestirilmesi

Derzlerde; derz yüzeylerinin temizlenmesi, gerekli hallerde primer uygulanmasının ardından, derz dolgu fitilinin yerleştirilmesine geçilir. Bu noktada, sızdırmazlık malzemesi için istenilen derinliğin sağlanmasına özen gösterilmelidir. Derz sızdırmazlık malzemesi olarak macunların tercih edildiği derzlerde; seçilen derz macunu genelde derz macunu tabancası ile uygulanmaktadır. Yapılacak uygulamada, derzlerin düzgün olmasına, her yerde eşit kalınlıkta yapılmasına ve malzemenin kenarlara taşmamasına özen gösterilmelidir. Gerekli hallerde düzgünlüğü ve temizliği sağlamak için derzin iki tarafına kolay sökülebilen bantlar yapıştırılmalı ve uygulamadan sonra sökülerek düzgün hatların oluşturulması sağlanmalıdır. Bazı derz malzemeleri, eritilerek, yerinde sıcak olarak uygulanmaktadır. Genelde düşük performans sergileyen ve rengi nedeni ile estetik olmayan bu malzemeler; bitümlü bileşikler (asfalt veya kömür katranı), kauçuk veya diğer elastomerik bileşenleri içerebilir.

Sıcak uygulamalı malzemeler; Genellikle yatay derzlerde kullanılır. Eğer soğuma ve sertleşmeye kadar malzemenin derz dibine akması engellenebilirse, düşey derzlerde de uygulanabilir. Soğuk uygulamalı derz malzemeleri ise, genellikle ya önceden doldurulmuş kartuşlarla, ya da iki bileşenli sistemlerde olduğu gibi başka bir kapta hazırlanıp pompalara çekilerek kullanılmaktadır. Derz boşluğunun doldurulması deneyimli personeli gerektirir. Pompa ucu yaklaşık 45 °’lik bir açıyla tutulmalı ve doldurulmamış alan bırakılmamalı ya da kopuk alanların oluşmaması için, devamlı şekilde derz boyunca hareket ettirilmelidir. Dolgunun perdahlanması, uygulama sırasında derz dolgu macununun içinde kalması olası hava kabarcıklarının tahliyesi için gerekli olduğu kadar, uygulandığı yapışma yüzeyine maksimum tutunmayı sağlamasına da yardımcı olur. Bunlardan başka, uygulama sonucu bitişik yüzeylerde oluşan kirlerin is akısı içinde üreticisinde önerilen çözücü veya temizleyici maddelerle temizlenmesi, ihmal edilmemelidir.

Su tutucu bant fitiller (contalar) ise, panel kenarlarına yerleştirilen plastik raylara montaj sırasında üsten sürülerek geçirilebileceği gibi, ısıtılarak yumuşatılan bantlar fitil; derz açıklığı içine itilerek de yerleştirilebilir, ya da bağlanacağı panellerden birine önceden yerleştirilerek basınç altında sıkıştırılarak uygulanır . Sıkışan bant fitil, su sızdırmazlığını sağlar. Islak birleşimli derzlerde hava engeli olarak kullanılan bant fitiller ise beton dökülmeden önce yerlerine yerleştirilirler.

3. Derz geçirimsizlik ve dolgu malzemelerinin dayanıklılığı ve bakımı

Derzlerde; dış etkenler tarafından en olumsuz etkilenen bölümü derzin ön tarafında yer alan sızdırmazlık malzemesi oluşturmaktadır. Bu malzemelerde meydana gelen gerek malzeme yorulması, gerekse dış etkenler nedeniyle oluşabilecek bozulmalar, derzin su geçirimsizliğini olumsuz yönde etkileyecektir. Yağmur suyu geçişinin önlenmesi görevi verilen, birinci sızdırmazlık malzemesinin hasara uğraması halinde değiştirilmesi (bakımı) mümkün olmakla birlikte maliyeti oldukça yüksektir.

Derzin arka kısmında yer alan ve hasara uğraması halinde çoğu zaman onarımı mümkün olmayan ikinci yalıtım malzemesinin (hava engelinin), birinci sızdırmazlık malzemesi tarafından dış etkilerden korunması sayesinde dayanımı oldukça yüksektir. Bunlara ilave olarak, derzin geometrisinin de rüzgarla itilen yağmur suyunun ikinci sızdırmazlık malzemesine ulaşmadan, drenaj bölgesinden dışarı atılmasını sağlayarak, malzemenin dayanımını artıracak şekilde tasarlanması gerekmektedir.

Yapılarda Derz Sorunları ve Çözüm İlkeleri

Yapılar ve yapı malzemeleri ısı farklılıkları, nem, rüzgar, oturma hareketleri, titreşim vb. Etkiler altında boy ve şekil değişimine uğramakta ve bunun sonucunda çatlamalar, ayrılmalar, seviye değişikliği gibi hasarlar meydana gelmektedir. Yapıda ve malzemede önlenmesi mümkün olmayan hareketlerin malzeme ve yapıya zarar vermeden karşılanabilmesi amacıyla yapı bölümlere ayrılır, yapı ve yapı elemanları arasında derz bırakılır.

Derzleri nitelikleri bakımından 3 sınıfa ayırmak mümkündür. Bunlar;

· Hareket derzleri: Yapıdaki hareketlerin herhangi bir hasara yol açmaması amacıyla oluşturulurlar.
· Bileşim derzleri: Sınırlı boyutları olan elemanların birleşmesinde yer alan derzlerdir.
· İş derzleri : Sürekli bir işin çeşitli aşamalarında türlü nedenlerle çalışmanın durdurulması halinde, işin devamını sağlayacak şekilde oluşturulan derzlerdir.

Yapılar; yapısal faktörler, doğal faktörler ve mekanik faktörler etkisi ile boy ve biçim değişikliğine uğrarlar. Bu değişim zamanla binada hasar ve çatlaklara neden olur. Bu nedenle betonarme yapılarda rötre, şişme, sünme, sıcaklık değişmesi, temelde farklı oturma gibi faktörlerin, yapıdaki etkilerini azaltmak, depremlerde uygun davranış göstermesini ve dinamik kuvvetlerden oluşacak titreşimlerin bölgesel kalmasını sağlamak amacı ile yapının sürekliliği hareket derzleri ile kesilerek yapı bölümlere ayrılır. Hareket derzleri, oluşumuna neden olan faktörlere göre; ayırma, genleşme (dilatasyon) ve oturma derzleri olarak sınıflandırılırlar.

Yapıyı bölümlere ayırarak yapılarda büyük hasar ve çatlakların oluşmasını önleyen hareket derzlerinin düzenlenmesinde yapının planlama aşamasından itibaren tasarımcı ve uygulayıcının uyması gereken öneri ilkeleri aşağıda belirlenmiştir;

• Hareket derzi oluşturmayı gerektiren faktörlerin belirlenmesi,
• Bu faktörler doğrultusunda ne tür derz yapılacağına karar verilmesi,
• Derz yerlerinin yapının tasarım safhasından itibaren düşünülerek, projede erken planlanması,
• Gerekli olduğu kadar çok, mümkün olduğu kadar az sayıda derz yapılması,
• Yapı ve yapı elemanlarının parçalara ayrılması,
• Karmaşık derz ara kesitlerinden kaçınılması,
• Taşıyıcı sistem özelliklerinin, yapı içinde kritik gerilmelerin ve yüklemelerin etkisinde olan bölgelerin belirlenmesi,
• Derzlerin mimari cephe karakterini bozmayacak şekilde tasarlanması,
• Derzin işlevine uygun malzeme seçiminin yapılması,
• Derz maliyetinin ekonomik bir düzeyde tutulması.

Sonuç

Prefabrike yapım teknolojileri kullanılarak gerçekleştirilen bina üretimlerinde; birleşim yerleri, yapının niteliğinin belirlenmesinde oldukça etkin bir rol üstlenmişlerdir.

Derzlerin tasarlanma sürecinde; derzin geometrisinin belirlenmesinin yanı sıra, geçirimsizlik ve dolgu malzemelerinin seçimi de, oldukça yoğun, teknik bilgiyi gerekli kılmaktadır. Bilindiği gibi, çeşitli iklimsel zorlamalar birbirinden farklı özellikte derz malzemelerini getirmektedir. Örneğin; sürekli sıcaklık değişimi esnek bir malzemeyi, rüzgar basıncı aderans kabiliyeti yüksek bir malzemeyi, yağmur etkisi suyu geçirmeyen ve sudan bozulmayan bir malzemeyi, güneş ısınımı güneşten bozulmayan inorganik bir malzemeyi gerekli kılmaktadır. Ancak günümüzde, tüm bu özelliklere sahip ve en az yapı ömrü kadar dayanıklı tek bir malzeme bulunmadığı için, derzin hava ve su geçirimsizliğinin sağlanmasındaki başarısını, tek bir malzemenin performansına bağımlı kılmak rasyonel olmayacaktır. Dolayısıyla sızdırmazlık malzemesi üzerine gelen yük, derzin fiziksel özellikleri ile azaltılmalıdır.

Derzin geometrisi ile örneğin; drenaj alanı ve drenaj kanalına sahip çift durdurmalı düşey derzler ve eşikli, açık, yatay derzler tasarlanarak; rüzgarla itilen yağmur suyunun, ikinci sızdırmazlık malzemesine (hava engeline) ulaşmadan derz dışına, yatay-düşey derz birleşimlerindeki eteklemeler aracılığı ile tahliye edilip, derzin arkasına geçişi önlenmelidir.

Bu konuda, araştırmacı tarafından dikkat çekilmek istenen çok önemli bir diğer nokta da; derz tasarımlarında kullanılan malzemelerin yüksek performanslı ve kullanım ömürleri gözünün de tutularak seçilmesidir. Bunlara ilave olarak seçilen bu malzemelerin performansları, ilgili standartlar yönünde, laboratuvar deneyleri aracılığı ile mutlaka denenmeli ve elde edilen deney sonuçlarına göre üretimleri, standartlarda belirlenen düzeye çıkarılmalıdır.

Derzlerle İlgili Bazı TS Standartları;

Plastik ve Lastik Dilatasyon Malzemeleri

– TS 2810 Beton İşlerinde Kullanılan Dilatasyon Malzemeleri, Lastik Su Tutucu Contalar
– TS 3078 Beton İşlerinde Kullanılan PVC Plastik Dilatasyon Malzemeleri-PVC Plastik Su Tutucu Contalar

Elastik Derz Örtme Malzemeleri

– TS 1091 Beton Yapılar İçin Sıcak Uygulamalı Elastik Derz Örtme Malzemeleri
– TS 1094 Beton Kaplamalar İçin Jet Yakıtlarına Dayanıklı Sıcak Uygulamalı Elastik Derz Örtme Malzemeleri

Bina İnşaatı Derz Malzemeleri ve Deney Metodları

– TS 1092 Beton Yapılar İçin Sıcak Uygulamalı Elastik Derz Örtme Malzemelerine Ait Deney Metotları
– TS 1095 Beton Kaplamalar İçin Jet Yakıtlarına Dayanıklı Sıcak Uygulamalı Elastik Derz Örtme Malzemelerine Ait Deney Metotları
– TS 5892 Bina İnşaatı-Derz Malzemeleri-Derz Sızdırmazlık Malzemeleri-Terimler
– TS 6082 Bina İnşaatı-Derz Malzemeleri-Derz Sızdırmazlık Malzemeleri-Sürekli Uzamada Çekme Özelliklerinin Tayini Metodu
– TS 6083 Bina İnşaatı-Derz Malzemeleri-Derz Sızdırmazlık Malzemeleri-Çekme Özelliklerinin Tayini Metodu
– TS 6084 Bina İnşaatı-Derz Malzemeleri Elastikiyet Tayini Metodu
– TS 6333 Bina İnşaatı-Derz Sızdırmazlık Malzemeleri-Sabit Sıcaklıkta Adezyon Ve Kohezyon Özelliği Tayini Metodu
– TS 8403 Bina İnşaatı-Derz Sızdırmazlık Malzemeleri Akmaya Dayanıklılık Tayini Metodu
– TS 9202 Bina İnşaatı-Derz Malzemeleri-Değişken Sıcaklıklarda Adezyon / Kohezyon Özellikleri Tayini Metodu

Kaynaklar

1. AKTALAY, Y., “Fuga dolgu malzemeleri ve özellikleri” Yapılarda derz sempozyumu. YEM, İstanbul, s. 1-4, 1988.
2. ANON., “Sealing of joints in external walls using building sealants” German Standards DIN 18540. p. 3, 1988.
3. ANON., “Standart guide for use of joint sealants” American Society for Testing and Materials. ASTM. C: 1193. pp. 243-251 , 1991 .
4. ANON., “Polisülfat derz dolgu malzemelerinin uygulanması” İnsaat Malzemeleri ve Uygulamaları. Sayı: 45, s. 60, 1991.
5. ANON., “selection of constructional sealants”, “British Standards. BS 6213. p. 19, 1982.
6. ANON., “Code of practive for desing of joints and jointing in building construction” British Standards BS 6093. pp. 5-24, 1981 .
7. ANON., “Making ends meet” Progressive Architecture, Vol. 66, February, 1985.
8. ANON., “Flanşlar” Türk Standartları. TS 815, Ankara, 1970.
9. ANON., “Beton işlerinde kullanılan PVC plastik dilatasyon malzemeleri-PVC plastik su tutucu contalar” Türk Standartları. TS 3078,Ankara, 1989.
10. ANON., “Thermal insulation in buildings; protection against moısture caused by the clımate reguırements and dırectıon for plannıng and constructıon” German Standards. DıN 4108, part 2, 1981 .
11. ÇİMEN, F. ve KARAPARS,R., Yalıtım ıslerı teknık sartnamesı. YAE, Ankara, s. 533-534, 1989.